Umowa z następcą jest instytucją uregulowaną przepisami ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. 1991, nr 7, poz. 24 z późn. zm.). Obok darowizny, uregulowanej przepisami kodeksu cywilnego, jest ona jednym z najpopularniejszych sposobów umożliwiających rolnikowi uzyskanie prawo do świadczeń w postaci emerytury lub renty inwalidzkiej z rolniczego ubezpieczenia. Zgodnie bowiem z przepisami ww. ustawy przesłanką wypłaty rolnikowi należnej emerytury lub renty jest wyzbycie się przez niego własności i posiadania gospodarstwa rolnego (art. 28).
W myśl art. 84 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (na tzw. następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę.
Często zdarza się, że rozwiedziony małżonek, który faktycznie nie zajmuje się rolnictwem, jest nieświadomy tego, że przysługuje mu prawo współwłasności gospodarstwa rolnego, jakie otrzymał jego współmałżonek podczas trwania małżeństwa.
Niejednokrotnie klienci opisują swoje wątpliwości wskazując, że „mój mąż otrzymał od swojego ojca gospodarstwo rolne za co teść otrzymał emeryturę. W tym czasie byłam już zamężna. Nigdy nie miałam z mężem intercyzy. Mąż twierdzi, że gospodarstwo stanowi wyłącznie jego majątek osobisty.”
Przekazanie gospodarstwa rolnego w ramach darowizny następcy, który pozostaje w związku małżeńskim, może rodzić istotne wątpliwości prawne. Kluczowym pytaniem staje się to, czy takie gospodarstwo wchodzi do majątku wspólnego małżonków, czy też stanowi majątek osobisty obdarowanego.
Istnieją dwa główne kierunki orzecznicze, które warto poznać dotyczące umów z następców zawartych przed ustawą z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Dwa przeciwstawne podejścia:
1. Gospodarstwo przekazane następcy – majątek osobisty
Pierwszy nurt orzeczniczy wskazuje, że gospodarstwo rolne przekazane następcy, nawet jeśli ten pozostaje w związku małżeńskim objętym wspólnością majątkową, wchodzi do majątku osobistego. Sąd przyjmuje tutaj, że darowizna dokonana przez rodziców na rzecz jednego z małżonków z reguły nie obejmuje drugiego małżonka. O innej interpretacji umowy można mówić tylko gdy darowizna dotyczy obu małżonków. Przykładem tego kierunku myślenia jest wyrok Sąd Najwyższy – Izby Cywilnej z 2011-12-02 sygnatura akt III CSK 63/11.
2. Gospodarstwo staje się częścią majątku wspólnego
Gospodarstwo rolne, przekazane na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz o innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140) następcy pozostającemu w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, należy do majątku wspólnego – tak orzekł Uchwałą Skład Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 2005-11-25 w sprawie sygnatura akt II CZP 59/05.
Po orzeczeniu w sprawie II CZP 59/05 wydawało się, że temat jest zamknięty
Rozbieżności co do charakteru prawnego umowy przekazania gospodarstwa rolnego wydawały się ostatecznie wyjaśnione po podjęciu przez Sąd Najwyższy tej uchwały.
Uchwała została powszechnie przyjęta przez sądy niższego rzędu.
Jest jedno ale! Uchwała ta dotyczy jednak wyłącznie umów zawartych na podstawie poprzednio obowiązującej ustawy z 1977 roku.
A co z umowami zawartymi na podstawie ustawy z 1982 roku?
Po podjęciu uchwały III CZP 59/05 odnotował cztery orzeczenia Sądu Najwyższego. Przedstawiono tam odmienną ocenę charakteru prawnego umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy, zawartej na gruncie ustawy z 1982 r.
Wskazywano tam, że do umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy należały stosować przepisy Kodeksu cywilnego o umowie darowizny. Oznacza to, że gospodarstwo rolne, którego własność przeszła na następcę rolnika pozostającego w związku małżeńskim wchodzi do jego majątku odrębnego.
Stanowisko to uzasadniane było m.in. tym, że obie umowy – przekazania i darowizny – cechuje nieodpłatny tytuł przeniesienia własności. Pomiędzy umową przekazania gospodarstwa rolnego, a umową darowizny nie zachodzą istotne różnice. Obie te umowy mają taki sam charakter i prowadzą do tych samych skutków.
Rzecznik Praw Obywatelskich zabrał głos
W sprawie zainterweniował Rzecznik Praw Obywatelskich i wniósł o rozstrzygnięcie następujące zagadnienia prawnego:
Czy gospodarstwo rolne przekazane na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (t.j. Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 z późn. zm.) następcy pozostającemu w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, należy do majątku wspólnego małżonków, czy do majątku odrębnego następcy na zasadzie analogii do umowy darowizny w rozumieniu art. 33 pkt 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359)?
Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na stanowisku, że taka umowa powinna być traktowana odrębnie od umowy darowizny, a przekazane gospodarstwo należy do majątku wspólnego małżonków.
Wyjaśnienie zaistniałych rozbieżności jest szczególnie istotne dla tych następców, którzy w momencie zawierania umowy znajdowali się w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej.
W celu ustalenia przynależności nabywanego przez nich gospodarstwa rolnego – albo do majątku wspólnego małżonków, albo do majątku odrębnego następcy.
Rzecznik Praw Obywatelskich opowiedział się za uznaniem odrębności tych umów od umowy darowizny. W ocenie Rzecznika gospodarstwo rolne przekazane następcy pozostającemu w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków. Umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy stanowi bowiem integralny składnik systemu emerytalnego i rentowego rolników, a celem jej zawarcia jest przede wszystkim, zarówno na gruncie ustawy z 1977 r., jak i ustawy z 1982 r. – uzyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz zapewnienie kontynuacji prowadzenia gospodarstwa rolnego, a nie dokonanie przysporzenia w majątku następcy. O jej odrębności od darowizny świadczy też istnienie odrębnej ochrony rolnika w przypadku niewdzięczności następcy.
Oczekiwany finał
Przekazane gospodarstwo rolne staje się składnikiem majątku wspólnego małżonków – a wszystko za sprawą orzeczenia Sądu Najwyższego będącego klamrą zamykającą spór w orzecznictwie.
Sąd Najwyższy wskazał, że gospodarstwo rolne przekazane na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin następcy pozostającemu w ustroju ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków – Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 czerwca 2023 r. III CZP 106/22.
Uchwała powyższa usuwa wszelkie wątpliwości prawne w zakresie tego, czy gospodarstwo rolne przekazane jednemu małżonkowi wchodzi w skład majątku wspólnego.
Podsumowanie
Jak widać, temat przynależności gospodarstwa rolnego do majątku wspólnego lub osobistego w przypadku jego przekazania w ramach umowy z następcą nie jest jednoznaczny.
Dzięki lekturze tego artykułu wiesz już, że umowy zawierane na podstawie kolejnych ustaw — z lat 1977, 1982 i 1990 — wprowadzały różne rozwiązania prawne, co w praktyce rodzi istotne wątpliwości co do kwalifikacji majątkowej tak przekazanego gospodarstwa.
Dlatego za każdym razem, gdy spotykasz się z tego typu sprawą — czy to przy podziale majątku po rozwodzie, czy przy ocenie stanu majątkowego małżonków — warto dokładnie sprawdzić podstawę prawną wskazaną w akcie przekazania gospodarstwa. Rok ustawy, na podstawie której została zawarta umowa, ma kluczowe znaczenie dla oceny.
Dodatkowo, w sytuacji gdy w księdze wieczystej jako właściciel został wpisany wyłącznie jeden z małżonków, istnieje możliwość dochodzenia swoich praw poprzez powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym — w odniesieniu do księgi obejmującej działki stanowiące przedmiot umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy. To istotny środek prawny, który może pomóc w przywróceniu zgodności wpisów z faktycznym stanem prawnym wynikającym z przepisów i okoliczności zawarcia umowy.
