1. Czym jest umowa z następca?
Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. 1991 Nr 7 poz. 24), jak i jej poprzedniczka (ustawa z dnia 14 grudnia 1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków jej rodzin Dz. U. 1989 Nr 24 poz. 133) stały się podstawą prawną do zawierania przez rolników tzw. umów z następcą. Mając na celu zmianę pokoleniową w prowadzeniu gospodarstwa rolnego rolnicy mieli możliwość wyzbycia się jego własności na rzecz następcy w zamian za uzyskanie świadczenia emerytalno – rentowego przez zbywcę.
2. Umowa z następcą a zachowek.
Na wstępie należy wskazać, że spadkodawca korzysta z pełnej swobody dysponowania swoim majątkiem zarówno za życia, jak i po śmierci. Swoboda ta jednak może prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych. Właśnie temu ma zapobiec instytucja zachowku. Uregulowana jest artykułami od 991 do 1011 kodeksu cywilnego, przewidująca ochronę interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy przed krzywdzącym rozporządzeniem majątkiem rodzinnym.
Osobami najbliższymi spadkodawcy uprawnionymi do zachowku są zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Roszczenie z tytułu zachowku przysługuje wyżej wskazanym osobom. Warunkiem jest brak otrzymania należnej im kwoty w innej postaci. Mianowicie w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, w postaci powołania do spadku (z ustawy lub testamentu) lub w postaci zapisu.
Zgodnie z zapisami kodeksu cywilnego (artykuł 993, 994 i 995) przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny dokonane przez spadkodawcę.
3. Kodeks cywilny nic nie mówi na temat charakteru umowy z następcą.
Powyższe powoduje, że odpowiedzi w tym temacie należy szukać w orzecznictwie.
Zgodnie z przyjętą linią orzeczniczą przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy. Tak postanowił Uchwałą Sąd Najwyższy w dniu 21 czerwca 2012 roku sygn. akt III CZP 29/2012). Uzasadniając swoje stanowisko Sąd Najwyższy wskazał na wyodrębnioną swoistość umowy przekazania gospodarstwa rolnego. Przekazujący zapewnia sobie świadczenie emerytalne lub rentowe ze środków państwowych, korzystanie z działki, lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarczych, a gospodarstwo przejmuje osoba zdolna do osiągania lepszych efektów gospodarowania, przez co umowa spełnia cel gospodarczy i społeczny. Powyższa teza pomimo upływu czasu zachowuje swoją aktualność.
Sąd Najwyższy zadecydował, że umowa przekazania gospodarstwa rolnego nie ma charakteru umowy darowizny. Skoro nie ma takiej cechy nie ma podstaw do wypłacenia zachowku uprawnionym. Powyższe z tego względu, że brak podstawy do zaliczenia wartości gospodarstwa przekazanego do spadku.
4. A co w przypadku gdy umowa przekazania gospodarstwa została dokonana aktem notarialnym o nazwie darowizna?
Tego rodzaju pytanie sformułował do mnie Klient.
Wskazać należy, że nazwa nie ma decydującego przy zakwalifikowaniu. Liczy się treść świadczenia. Zwrócić należy uwagę na to, że cechą charakterystyczną darowizny jest jej nieodpłatność. Mamy tu do czynienia z przysporzeniem bez ekwiwalentu. Podczas, gdy rolnik przekazujący gospodarstwo otrzymuje za to świadczenie emerytalne. Także umowa o przekazanie gospodarstwa nazwana darowizną de facto nią nie jest.
O szczególnym charakterze tej formy mowa była już we wpisie dotyczącym „Darowizny gospodarstwa rolnego na rzecz jednego z małżonków”. Dokonałam tam zwrócenia uwagi na fakt, że umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego nie można utożsamiać z umową darowizny.
5. Przekazanie gospodarstwa rolnego przez rodziców a pozew o zapłatę wobec rodzeństwa.
Ostatnio Klient w skierowanym do mnie zapytaniu wskazał, że jego rodzice na mocy zapisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przekazali gospodarstwo rolne w całości na rzecz jego brata. Z uwagi na istniejący konflikt rodzinny Klient nie otrzymał od rodziców żadnych aktywów. W związku z powyższym ma pytanie, czy po śmierci rodziców będzie mu przysługiwać roszczenie z tytułu zachowku.
W sytuacji, gdy przekazane gospodarstwo rolne stanowiło jedyny majątek znajdujący się w rękach rodziców wystąpienie z roszczeniem wobec brata jest skazane na porażkę.
