Dziedziczenie i podział gospodarstwa rolnego

Zasady dziedziczenia gospodarstwa rolnego określa data śmierci spadkodawcy.

Ważna data to 14 lutego 2001 roku

Orzeczenie o stwierdzeniu nabycia spadku wobec osób zmarłych od dnia 14 lutego 2001 roku ma charakter ogólny. Sąd stwierdza jedynie, że dana osoba bądź osoby nabyły spadek po zmarłym.  Nie występuje rozbicie orzeczenia na te dotyczące gospodarstwa rolnego oraz innych wchodzących w skład spadku przedmiotów. Najważniejsze, po 14 lutego 2001 roku każdy jest uprawniony do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Nie ma znaczenia czy kiedykolwiek pracował w gospodarstwie rolnym.

Wobec osób zmarłych do dnia 13 lutego 2001 r. zastosowanie znajdują przepisy szczególne dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych.

Decyduje data otwarcia spadku, czyli data śmierci spadkodawcy.

Artykuł 1059 kodeksu cywilnego był podstawową normą, na której opierały się zasady szczególnego dziedziczenia gospodarstw rolnych przed 14 lutego 2001 r. 

Z tych względów, wobec osób zmarłych przed 14 lutego 2001 r. musimy kierować swoją uwagę w stronę art. 1059 kodeksu cywilnego w brzmieniu właściwym na datę zgonu spadkodawcy. 

I tak dla przykładu, w świetle tego przepisu obowiązującego od 4 listopada 1971 r. dzieci spadkodawcy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli:

1) bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w tym gospodarstwie

2)  w chwili otwarcia spadku są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracują w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, albo

3)  w chwili otwarcia spadku bądź prowadzą inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź też pracują w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców, albo

4) w chwili otwarcia spadku bądź są małoletnie, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

5)  w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy.

Uzupełnieniem do przepisów kodeksu cywilnego w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego było Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych.

Stosownie do treści § 3 powołanego rozporządzenia Rady Ministrów dowodem stwierdzającym posiadanie kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego przez nabywcę lub spadkobiercę nieruchomości rolnej jest świadectwo ukończenia szkoły rolniczej lub kursów przysposobienia rolniczego albo zaświadczenie o praktycznym przygotowaniu do prowadzenia gospodarstwa rolnego wydane przez biuro gromadzkiej rady narodowej lub organ do spraw rolnych prezydium rady narodowej osiedla (miasta albo dzielnicy w mieście wyłączonym z województwa) właściwej ze względu na miejsce zamieszkania nabywcy lub spadkobiercy. W okresie do dnia 31 grudnia 1975 r. za posiadających kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego uważa się również nabywcę lub spadkobiercę nieruchomości rolnej, jeżeli praca w gospodarstwie rolnym stanowi dla niego zawód dający główne źródło utrzymania.

Stosownie do treści § 14 ust. 1 punkt 1) i 2) cytowanego rozporządzenia współwłaścicieli gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, między innymi jeżeli osiągnęli wiek – kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Zgodnie zaś z ustępem 3 cytowanego paragrafu przepis ten stosuje się odpowiednio przy ustalaniu niezdolności do pracy spadkobierców w wypadku, gdy spadek obejmuje gospodarstwo rolne.

Z biegiem lat rygory dziedziczenia gospodarstwa rolnego malały

I tak w zakresie dziedziczenia w spadku gospodarstwa od 1 października 1990 r. kodeks cywilny (art. 1059) wskazywał jako uprawnionych tych spadkobierców którzy:

1. stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej,  albo
2. mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
3. są małoletni bądź pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
4. są trwale niezdolni do pracy.

Uzupełnienie regulacji kodeksowej bez zmian były przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 89, poz. 519).

Na marginesie, pragnę wskazać ciekawe orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2002 r. III CKN 135/01, gdzie w uzasadnieniu Sąd wskazał odnosząc się do przesłanki z artykułu 1059 kodeksu cywilnego – to jest stałej pracy bezpośrednio przy produkcji rolnej – że wystarczające jest wykazanie przynajmniej rocznej, stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej w dowolnym okresie przed otwarciem spadku[1].

Art. 1059 kodeksu cywilnego tracił moc z dniem 14 lutego 2001 r. w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od dnia 14 lutego 2001 r., na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. sygn. akt P. 4/99 (Dz.U. poz. 91).

Po 14.2.2001 r. i uchyleniu art. 1059 kodeksu cywilnego krąg spadkobierców ustawowych dziedziczących gospodarstwo rolne oraz kolejność ich powołania do spadku wyznaczają przepisy ogólne prawa spadkowego (art. 931 i n. kodeksu cywilnego).

Podział gospodarstwa rolnego

Zgodnie z artykułem 1070 kodeksu cywilnego, w razie podziału gospodarstwa rolnego, które należy do spadku, stosuje się odpowiednio przepisy o podziale gospodarstw rolnych przy zniesieniu współwłasności (to jest artykuły 210 – 212 kodeksu cywilnego) z odrębnościami zawartymi w artykułach 214 – 218 kodeksu cywilnego. Przepisy te przewidują trzy sposoby zniesienia współwłasności nieruchomości rolnych: przez podział nieruchomości, przyznanie jej jednemu współwłaścicielowi na własność oraz sprzedaż nieruchomości.

Kiedy podział gospodarstwa rolnego jest możliwy?

Preferowanym przez ustawodawcę sposobem zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego jest podział fizyczny gospodarstwa, który jawi się jako najbardziej sprawiedliwy z punktu widzenia indywidualnych interesów współwłaścicieli. Ten sposób wyjścia ze współwłasności ma pierwszeństwo przed innymi. Przeszkodą do dokonania podziału gospodarstwa rolnego jest ustalenie, że czynność ta byłaby sprzeczna ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem tej nieruchomości.

Przeznaczeniem gospodarstwa jest produkcja rolna. W toku sprawy o podział dopuszczany jest dowód z opinii biegłego z zakresu rolnictwa. Biegły ma przeciwdziałać dopuszczeniu do powstania takiej nieruchomości, na której nie będzie można prowadzić dochodowej działalności w dziedzinie rolnictwa.

Kto decyduje czy podział gospodarstwa jest możliwy?

Ustalenie, czy podział jest sprzeczny czy też nie, z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, wymaga wiadomości specjalnych oraz opinii biegłego z zakresu rolnictwa. 

Według artykułu 619 § 2 kodeksu postępowania cywilnego, podział w naturze nastąpi po zasięgnięciu opinii biegłych co do sposobu podziału.

Powyższe oznacza, że sprawa o podział gospodarstwa rolnego nie może odbyć się bez obecności biegłego sądowego z zakresu rolnictwa na ziemi i wydania przez niego pisemnej opinii na fakt podziału gospodarstwa rolnego. Biegły w sprawie wypowiada się czy gospodarstwo można dzielić, czy też zasadne jest jego dalszego funkcjonowanie w całości. Specjalista w zakresie rolnictwa wypowiada się także w kwestii zaproponowanego przez uczestników postępowania rozdzielenia nieruchomości i przyznania im konkretnych działek.

Co gdy biegły wypowie się pozytywnie o podziale gospodarstwa rolnego?

W takiej sytuacji, stronom pozostaje ustalić wspólnie wartość gospodarstwa rolnego podlegającego podziału. W przypadku braku zgody w tym przedmiocie, sąd dopuści dowód z opinii biegłego z zakresu wyceny nieruchomości, który określi wartość gospodarstwa.

Co gdy biegły wypowie się negatywnie o podziale gospodarstwa rolnego?

W tym przypadku, sąd powinien odstąpić od podziału i przyznać to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele.

W razie braku zgody co do osoby, której ma być przyznane gospodarstwo rolne Sąd przyzna je tej osobie, która je prowadzi bądź w nim pracuje, albo tej która daje najlepsze gwarancje jego należytego prowadzenia.

Reasumując, sąd w toku sprawy jest zobligowany ustalić, czy istnieje fizyczna i prawna możliwość podziału gospodarstwa rolnego, a dopiero gdyby się okazało się, że taki podział nie jest dopuszczalny – znieść współwłasność w sposób określony w art. 214 § 1 i 2 kodeksu cywilnego, o których mowa w poprzednim akapicie.

Sprzedaż w drodze licytacji to ostateczność

Podział majątku może także doprowadzić do sprzedaży gospodarstwa w celu podzielenia się uzyskanymi środkami. Sąd na wniosek współwłaścicieli zarządzi sprzedaż gospodarstwa rolnego stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego w drodze licytacji z uwzględnieniem przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego.  To jedno z najmniej korzystnych rozwiązań. Ma to miejsce choćby w sytuacji, gdy zgodnie z opinią biegłego gospodarstwa podzielić nie można, a żaden z uczestników postępowania nie chce przejąć całej ziemi na własność.

[1] Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy.